historijat mesdzidul aksaa
Sulejman Topoljak | Novi Horizonti br/str. 5El-Aksa je stari list knjige, na koji je historija urezala brojne tragove. Nema nijednog kamena u njegovu zidu, ogradi, temelju ili dvorištu a da na njemu historija nije ostavila svijetla obilježja, jer tu je mezarje poslanika, još od prvih Božijih poslanika, a njihov mesdžid bio je Makdis, iznad njegove stijene bio je nebeski mi'radž, a između njegovih zidova Muhammed, s.a.v.s, bio je imam svim poslanicima tokom Isra'a i Mi'radža, mu'džize kojom ga je nagradio Svemogući Gospodar.
Položaj: Mesdžidul-aksa nalazi se na brežuljku Murija – koji je bio svet čak i za Ken'ance. On je smješten na prostoru rebrastog oblika, na jugoistoku brežuljka, a dimenzije su mu: istočna strana duga je 462, zapadna 491, sjeverna 310, a južna 281 m.
PRVa GRADNJA:
Mesdžidul-aksa smatra se drugim mesdžidom po značaju, odmah poslije Mesdžidul-harama. Ebu Zerr prenosi: Upitao sam Božijeg poslanika: «O Božiji poslaniče, koja je prva džamija sagrađena na zemlji?» «Mesdžidul-haram», odgovorio je. Zatim sam upitao: «A onda, «Mesdžidul Aksa», odgovorio je, pa sam upitao: «Koliko je između njih?», «Četrdeset godina, rekao je.» (Prenosi Buhari)
Historijski izvori nisu saglasni u vezi s tim ko je prvi graditelj Mesdžidul-aksa. Neki autori vele da je jedan od Ademovih, a.s, sinova sagradio Bejtul-makdis četrdeset godina nakon što je njegov otac sagradio Mesdžidul-haram. Rečeno je, takođe, da su Mesdžidul-aksa sagradili meleci koji su četrdeset godina ranije sagradili i Mesdžidul-haram.
Ibrahim, a.s, bio je, takođe, jedan od graditelja Mesdžidul-aksaa. Kada je prvi put, ušao u ken'ansku zemlju (Palestina), i posjetio Mesdžidul-aksa, šator je postavio na brežuljku Murija – mjestu današnjeg Aksaa. Tada je prinio nekoliko kurbana Uzvišenom Allahu u prisustvu ken'anskog kralja koji je bio jednobožac.
Međutim, najprihvatljivije mišljenje je da je Ibrahim, a.s, sagradio Aksa nakon povratka iz Hidžaza i gradnje Mesdžidul-harama.
Graditelji Kudsa bili su i poslanici: Jakub, Davud i Sulejman, a.s.
Zekerijja, a.s, bio je odgovoran za Aksa (hram), u čijem mihrabu je molio Allaha da mu daruje dobro (hairli) potomstvo, pa mu je Allah, dž.š, darovao Jahjaa. Isa, a.s, učinio je Aksa i propovjedaonicom za da'wu (misiju) Allahu, dž.š, nakon što su ga sinovi Israilovi pretvorili u berzu novca i igralište za golubove.
MESDŽIDUL AKSA U ISLAMSKOM PERIODU
Muslimani su osvojili Kuds 15. godine po Hidžri pod vođstvom ashaba Ebu Ubejde Amira bin Džerraha, koji ga je prethodno opkolio sa vojskom u kojoj je bilo 3000 ashaba.
Patrijarh Sofronije uporno je insistirao da ključeve grada preda pravednom halifi Omeru bin Hattabu, r.a, koji je i ušao u dvorište Mesdžidul-aksaa govoreći: «Odazivam ti se, Bože. Odazivam se onim što je draže Tebi.» Zatim je pogledao udesno i ulijevo, pa je rekao: «Allahu ekber, ovo je, tako mi onog u čijoj ruci je moj život, mesdžid Davuda, a.s, mesdžid, o kom nas je Poslanik, a.s, obavijestio govoreći o 'Israu.» Zatim se usmjerio prema časnoj stijeni i počeo da svojim plemenitim rukama čisti prljavštinu, jer su je kršćani bili pretvorili u smetljište te naredio da se izgradi Mesdžidul-aksa, i to je prvi Aksa (stari), čija se gradnja odlikovala jednostavnošću, i zato nije mogao biti dugog vijeka.
Neki historijski izvori smatraju da je, poslije Omera, r.a, graditelj Mesdžidul-aksa bio emevijski halifa Abdullah bin Mervan, dok drugi smatraju da je graditelj bio njegov sin, halifa Velid bin Abdul Melik. Međutim, treći nastoje da spoje ta dva mišljenja, pa smatraju da je halifa Abdulmelik počeo gradnju, a da ju je završio njegov sin halifa Velid. Takav Aksa, sa emevijskim planom, ostao je sve do 130. h.g. Ili 746., kada su se od posljedica zemljotresa srušile zapadna i istočna Hrama.
Zatim je abasijski halifa Ebu Dža'fer el-Mensur renovirao Mesdžidul-aksa, ali je građevina ponovo, gotovo u potpunosti stradala u zemljotresu (158. hidžretske ili 774.g), tako da ga je halifa Mehdi iznova sagradio 163.h.g. (780.g). U njegovo vrijeme Aksa je sadržavao petnaest hodnika (prolaza) sa zapadne i istočne strane.
KRSTAŠKI PERIOD
Nakon što su krstaši okupirali Kuds (1099. godine), radili su na promjeni njegova osnovnog oblika, skrnaveći tako njegovu svetost, pretvarajući jedan njegov dio u crkvu, a drugi dio u stanove za heroje hrama. Sa zapadne strane dogradili su građevinu koju su koristili kao skladište za municiju, a dio poznat kao Mervanski mesdžid, ispod Mesdžidul-aksa, koristili su kao štalu za konje, i taj dio nazvali su Sulejmanove štale, pripisujući ih Sulejmanu, a.s.
Međutim, Salahuddin el-Ejjubi povratio je Kuds 583.h.g. (1187.g) i vratio mu oblik kakav je bio prije krstaške okupacije. Najvažnija Salahuddinova intervencija bila je u tome što je mihrab Kudsa ukrasio sitnim mozaicima, a donio je i drveni minber koji je mahsuz urađen za Aksa, u vrijeme sultana Nuruddina Zenkija i taj minber ostao je u Aksau sve dok ga Jevreji nisu spalili (21.8.1969. godine). Ejubijski sultani i dalje su se interesovali za njegovo renoviranje, tako da je sultan Melikil Muazzam Isa 614.h.g. (1218.g) sagradio novi hodnik koji se nalazi sa sjeverne strane Mesdžidul-aksaa, nasuprot današnje sjeverne strane Aksaa.
MEMELUČKO I OSMANSKO RAZDOBLJE
Memeluci su pokazali izuzetno zanimanje za Aksa, pa su izgradili javne česme (bunare), kubbeta i uradili su mnoga renoviranja, kao što je:
1. izgradnja jugozapadnog dijela krova Aksa, u vrijeme sultana Sejfuddina Kalavuna 686.h.g. (1286.g). Sultan Muhammed bin Kalavun (1327. g) renovirao je dna kubbeta Mesdžida (unutrašnje i vanjsko), a Aksa je renovirana i u vrijeme sljedećih sultana: Sejfuddina Ša'bana, Melika Ešrefa Inala, Melika Ešrefa Kajtabaja i Melika Ešrefa Kansuha Gorija.
2. Osmanlijski sultani, takođe, uložili su zapažen trud u izgradnji Kudsa, a Aksa'a posebno. U tome su se istakli: Sulejman Kanuni, Mahmud ll, Abdul Medžid, Abdul Aziz i Abdul Hamid ll. Nakon pada osmanskog hilafeta, nadzor i izgradnju Mesdžidul-aksaa (sve do 1943. godine) preuzelo je islamsko vijeće.
JEVREJSKA OKUPACIJA
Jevreji su počeli zavjeru protiv Kudsa od početka okupacije (1967. godine), kad su potpuno srušili magripski kvart, kako bi odatle počeli prokopavanje ispod dvorišta Mesdžidul-aksaa. Taj posao rađen je u deset faza.
Prva je počela 1967. godine, a najopasnija je bila deseta, koja je počela 1988. godine, jer je imala za cilj da se unutrašnji dio dvorišta oslobodi od zemlje i kamenja kopanjem tunela, od kojih je posljednji bio tunel Hašmonim.
DŽAMIJA KUBBETU-SAHRA (STIJENINO KUBBE)
Sagradio ju je emevijski halifa Abdul Melik Mervan 76.h.g. (691.g)
Skicu za gradnju džamije napravili su arapski inžinjeri Redža bin Habven el-Kindi, iz Kudsa, i Jezid bin Selam, iz Bisana. Zamislili su da džamiju bude iznad stijene, koja je iznad površine zemlje oko metar i po. Dužina joj je 18, a širina 13 metara, i smatra se najljepšom građevinom koju je čovjek ikada sagradio. Najpoznatiji svjetski inžinjer Hajter Mojs veli: «Uistinu je zgrada džamije Kubbetus-sahra El Mušerrefe u Kudsu jedna od najljepših zgrada koje je ovjekovječila historija.»
Džamija nosi tragove islamske arhitekture od emevijskog perioda pa sve do naših dana, obuhvatajući razdoblja islamske historije, abasijski, fatimijskoi ejubijski, memelučki i osmanski, takođe i perioda Vrhovnog islamskog vijeća kao i jordanskog perioda, a njenu posljednju obnovu izvršio je kralj Husein.
DVORIŠNA VRATA
Dužina zida koji opasava dvorišta Aksaa dostiže 1544 metara; dvije strane-južna i sjeverna smatraju se njegovim dijelom, dok su istočna i zapadna opasane galerijama sa stubovima građenim u dva perioda; ejubijskom i memelučkom.
Historičari spominju da je dvorište Aksaa imalo više od dvadeset vrata. Sa sjeverne strane ostala su:
3. Vrata Espat, koja su obnovljena 610.h.g. (1213.g), a zatim i u memelučkom periodu 679.h.g. (1367.g)
4. Babu Hittah, koja su sagrađena u ejubskom periodu 617.h.g. (1220.g)
5. Babul-Atm, sagrađena za vrijeme Ejubija 610.h.g. (1203.g)
Sa zapadne strane:
6. Vrata Gavanime, sagrađena u memelučkom periodu 707.h.g. (1307.g)
7. Vrata Nazir, sagrađena za vrijeme vladavine sultana Isa el-Ejubije
8. Vrata Hadid, čija je gradnja obnovljena u osmanskom periodu, 1354.-1357. godine
9. Vrata Mutahereh, čije renoviranje je izvršeno u memelučkom periodu
10. Vrata Silsileh i vrata Sekineh, građena u ejubijskom a djelimično renovirana u memelučkom periodu
11. Vrata Megaribe, vrata Burak, čija je gradnja ponovljena u memelučkom periodu 713. h.g. (1313.g).
Sa južne strane:
Na južnom zidu dvorišta Aksaa nalaze se troja vrata koja su zatvorena od oslobođenja Kudsa od strane Salahuddina, da bi se Kuds zaštitio od krstaških napada. To su: vrata Mufred, vrata Sulasi i vrata Muzdevedž.
MINARETI MESDŽIDUL-AKSAA
12. Minaret megaribskih vrata, nalazi se u jugozapadnom uglu dvorišta Aksa, iz memelučkog je perioda (sagrađen u vremenu od 1277.do 1280.godine).
13. Minaret vrata Silsileh, nalazi se na zapadnoj strani dvorišta, iz memlučkog perioda, 730.h.g. (1329.g).
14. Minaret Esbat, nalazi se sa sjeverne strane. Sagradili su ga Memeluci 769.h.g. (1367.g)
15. Minaret vrata Gavanime nalazi se na sjeverozapadnoj strani dvorišta, memelučkog je stila, sagrađen između 1297. i 1299. godine.
GALERIJE
Sjeverna galerija:
Sofa je sagrađena u toku ejubijskog i memelučkog perioda i sastoji se od kamenih lukova koje nose gusti kameni stubovi prekriveni lančano povezanim malim kubbetima. Galerija obuhvata vrata: Esbat, Huttah i Atem, i minaret Esbat, te devet vjerskih škola iz memelučkog perioda i školu Evitadije koja potiče iz Ejubijskog perioda.
Zapadna galerija, sagrađena po uzoru na sjevernu, potiče iz vremena memelučkog sultana Nasira bin Kalavuna. Na ovoj galeriji nalazi se sedam vrata i dva minareta. Vrata Gavanimeh, vrata Silsileh, i sadržava sljedeće vjerske škole: škola Mendžekijjeh, Urgunijjeh, Hatunijjeh, Osmanijjeh i Ešrefijjeh.
KUBBETA DŽAMIJE AKSA
U dvorištu džamije Aksa nalazi se nekoliko kubeta koja su sagrađena s namjerom podučavanja ibadeta i itikafa ili da bi se ovjekovječio određen događaj. Ta kubeta se s obzirom na njihov položaj dijele na dvije vrste:
Kubeta dvorišta Kubbetussahre:
16. Kube Silsile, sagradio ga je emevijski halifa Abdul Melik bin Mervan 65.-66.h.g. (685.-705.g)
17. Kube Nebijj, kaže se da je sagrađeno na mjestu na kom je Poslanik, a.s, bio imam poslanicima na 'Israu. Sagrađeno je u ranom periodu, a obnovljeno u vrijeme osmanskog sultana Sulejmana Veličanstvenog.
18. Kube Nahvijje, nalazi se u jugozapadnom uglu dvorišta Kubbetus-sahra, a njegova gradnja bila je u vrijeme ejubijskog sultana Isaa 604.h.g. (1207.g)
19. Kube Jusuf, nalazi se na južnoj strani dvorišta i sagrađeno je u osmanskom periodu 1092.h.g. (1681.g)
20. Kube Šejh Halil, sagrađeno je u sjeverozapadnom dijelu dvorišta i sagrađeno je u osmanskom periodu 1112.h.g. (1700.g)
Kubeta koja se nalaze u glavnom dvorištu džamije Aksa:
21. Kube Sulejman, nalazi se sa sjeverne strane dvorišta Aksa nasuprot vratima Atm, a vodi porijeklo od emevijskog halife Sulejmana bin Abdul Melika, ipak, prihvatljivije je da je iz ejubijskog perioda.
22. Kube Ivana Ašaka, napravljeno je u vrijeme osmanlijskog sultana Mahmuda ll, 1233.h.g. nasuprot vrata Atm, na sjevernoj strani dvorišta Aksa.
23. Kube Musa, ejubijskog porijekla, sagrađeno 648.h.g., nalazi se na zapadnoj strani dvorišta.
24. Kube Jusuf osmanska je građevina, nalazi se na jugozapadnoj strani dvorišta. Sagrađeno je u vrijeme osmanlijskog sultana Mahmuda lV, 1092.h.g.
ČESME
Sebil znači izvor ili voda koja teče na Allahovom putu, radi sevapa. Česme džamije Aksa, shodno vremenu gradnje dijele se na dva perioda:
Ejubijske vode:
a. Sebil Ke's, koja se nalazi ispred džamije Aksa na južnoj strani
b. Sebil Ša'lan, nalazi se ispod sjeverozapadnih stepenica koje vode u dvorište kubeta Sahra.
Memelučke vode:
25. Sebil Busajri, nalazi se sjeveroistočno od vrata Nazir, poznata su kao vrata Habs
26. Sebil Kajtebaj jedan je od najvažnijih bunara Aksa. Nalazi se na zapadnoj strani dvorišta Aksa, nasuprot biblioteke.
Osmanlijske česme:
27. Sebil Kasim paša, sagrađen je blizu vrata Silsile, južno od česme Kastabaj
28. Sebil sultan Sulejman, pripisuje se sultanu Sulejmanu Veličanstvenom, nalazi se na sjevernoj strani Aksovskog dvorišta, blizu vrata Atm
29. Sebil Budejri, izgrađen je u vrijeme sultana Mahmuda l na zapadnoj strani, istočno od vrata Nezir
30. Sebil Hutta, nalazi se nasuprot vrata Hutta i jedan je od najskromnijih sebila
31. Sebil vrata Magaribe, nalazi se nasuprot vrata Magaribe.
SVRATIŠTA
To su mjesta kockasta ili uzdužna oblika, uzdignuta iznad zemlje i popločana kamenim pločama, ponekad sa mihrabom ili zidom u pravcu kible. Upotrebljavaju se za namaz i podučavanje, naročito ljeti.
To su:
a. Mesdžidi memelučkog porijekla
Mesdžid Zahir, sagrađen 1292.godine.
Mesdžid Busajri, sagrađen 1397. godine.
Mesdžid Kajtebaj, sagrađen 1455. godine.
Osmanlijski mesdžidi sa poznatim datumom izgradnje
Mesdžid Sebil Sulejman, sagrađen 1536. godine.
Mesdžid Ali Paša, sagrađen 1637. godine.
Mesdžid Tin, sagrađen 1760. godine.
b. Osmanlijski mesdžidi sa nepoznatim datumom gradnje
Oni nose sljedeća imena: vrata Hadid, vrata Katanin, vrata sjeverni Katanin, Sebil Šejh budejr, Sebil Kasim paša, Kube Musa, El-Fahrijje, vrata Megaribe, Džamijil istočni megaribi, Senober, Zuhur, Metevedi, Keis, El-Hafir, El-Kerek, stolica Sulejmanova, kube Sulejman, Sebil Ša'lan.
c. mesdžidi koji su renovirani u 20. stoljeću
Nalaze se na istočnoj strani dvorišta Aksa.
1. Dva istočna mesdžida
2. Mesdžid Kantara Serkijje
3. Mesdžid Babuz-zehebijje
4. Mesdžid Sabra i Šatila
Položaj: Mesdžidul-aksa nalazi se na brežuljku Murija – koji je bio svet čak i za Ken'ance. On je smješten na prostoru rebrastog oblika, na jugoistoku brežuljka, a dimenzije su mu: istočna strana duga je 462, zapadna 491, sjeverna 310, a južna 281 m.
PRVa GRADNJA:
Mesdžidul-aksa smatra se drugim mesdžidom po značaju, odmah poslije Mesdžidul-harama. Ebu Zerr prenosi: Upitao sam Božijeg poslanika: «O Božiji poslaniče, koja je prva džamija sagrađena na zemlji?» «Mesdžidul-haram», odgovorio je. Zatim sam upitao: «A onda, «Mesdžidul Aksa», odgovorio je, pa sam upitao: «Koliko je između njih?», «Četrdeset godina, rekao je.» (Prenosi Buhari)
Historijski izvori nisu saglasni u vezi s tim ko je prvi graditelj Mesdžidul-aksa. Neki autori vele da je jedan od Ademovih, a.s, sinova sagradio Bejtul-makdis četrdeset godina nakon što je njegov otac sagradio Mesdžidul-haram. Rečeno je, takođe, da su Mesdžidul-aksa sagradili meleci koji su četrdeset godina ranije sagradili i Mesdžidul-haram.
Ibrahim, a.s, bio je, takođe, jedan od graditelja Mesdžidul-aksaa. Kada je prvi put, ušao u ken'ansku zemlju (Palestina), i posjetio Mesdžidul-aksa, šator je postavio na brežuljku Murija – mjestu današnjeg Aksaa. Tada je prinio nekoliko kurbana Uzvišenom Allahu u prisustvu ken'anskog kralja koji je bio jednobožac.
Međutim, najprihvatljivije mišljenje je da je Ibrahim, a.s, sagradio Aksa nakon povratka iz Hidžaza i gradnje Mesdžidul-harama.
Graditelji Kudsa bili su i poslanici: Jakub, Davud i Sulejman, a.s.
Zekerijja, a.s, bio je odgovoran za Aksa (hram), u čijem mihrabu je molio Allaha da mu daruje dobro (hairli) potomstvo, pa mu je Allah, dž.š, darovao Jahjaa. Isa, a.s, učinio je Aksa i propovjedaonicom za da'wu (misiju) Allahu, dž.š, nakon što su ga sinovi Israilovi pretvorili u berzu novca i igralište za golubove.
MESDŽIDUL AKSA U ISLAMSKOM PERIODU
Muslimani su osvojili Kuds 15. godine po Hidžri pod vođstvom ashaba Ebu Ubejde Amira bin Džerraha, koji ga je prethodno opkolio sa vojskom u kojoj je bilo 3000 ashaba.
Patrijarh Sofronije uporno je insistirao da ključeve grada preda pravednom halifi Omeru bin Hattabu, r.a, koji je i ušao u dvorište Mesdžidul-aksaa govoreći: «Odazivam ti se, Bože. Odazivam se onim što je draže Tebi.» Zatim je pogledao udesno i ulijevo, pa je rekao: «Allahu ekber, ovo je, tako mi onog u čijoj ruci je moj život, mesdžid Davuda, a.s, mesdžid, o kom nas je Poslanik, a.s, obavijestio govoreći o 'Israu.» Zatim se usmjerio prema časnoj stijeni i počeo da svojim plemenitim rukama čisti prljavštinu, jer su je kršćani bili pretvorili u smetljište te naredio da se izgradi Mesdžidul-aksa, i to je prvi Aksa (stari), čija se gradnja odlikovala jednostavnošću, i zato nije mogao biti dugog vijeka.
Neki historijski izvori smatraju da je, poslije Omera, r.a, graditelj Mesdžidul-aksa bio emevijski halifa Abdullah bin Mervan, dok drugi smatraju da je graditelj bio njegov sin, halifa Velid bin Abdul Melik. Međutim, treći nastoje da spoje ta dva mišljenja, pa smatraju da je halifa Abdulmelik počeo gradnju, a da ju je završio njegov sin halifa Velid. Takav Aksa, sa emevijskim planom, ostao je sve do 130. h.g. Ili 746., kada su se od posljedica zemljotresa srušile zapadna i istočna Hrama.
Zatim je abasijski halifa Ebu Dža'fer el-Mensur renovirao Mesdžidul-aksa, ali je građevina ponovo, gotovo u potpunosti stradala u zemljotresu (158. hidžretske ili 774.g), tako da ga je halifa Mehdi iznova sagradio 163.h.g. (780.g). U njegovo vrijeme Aksa je sadržavao petnaest hodnika (prolaza) sa zapadne i istočne strane.
KRSTAŠKI PERIOD
Nakon što su krstaši okupirali Kuds (1099. godine), radili su na promjeni njegova osnovnog oblika, skrnaveći tako njegovu svetost, pretvarajući jedan njegov dio u crkvu, a drugi dio u stanove za heroje hrama. Sa zapadne strane dogradili su građevinu koju su koristili kao skladište za municiju, a dio poznat kao Mervanski mesdžid, ispod Mesdžidul-aksa, koristili su kao štalu za konje, i taj dio nazvali su Sulejmanove štale, pripisujući ih Sulejmanu, a.s.
Međutim, Salahuddin el-Ejjubi povratio je Kuds 583.h.g. (1187.g) i vratio mu oblik kakav je bio prije krstaške okupacije. Najvažnija Salahuddinova intervencija bila je u tome što je mihrab Kudsa ukrasio sitnim mozaicima, a donio je i drveni minber koji je mahsuz urađen za Aksa, u vrijeme sultana Nuruddina Zenkija i taj minber ostao je u Aksau sve dok ga Jevreji nisu spalili (21.8.1969. godine). Ejubijski sultani i dalje su se interesovali za njegovo renoviranje, tako da je sultan Melikil Muazzam Isa 614.h.g. (1218.g) sagradio novi hodnik koji se nalazi sa sjeverne strane Mesdžidul-aksaa, nasuprot današnje sjeverne strane Aksaa.
MEMELUČKO I OSMANSKO RAZDOBLJE
Memeluci su pokazali izuzetno zanimanje za Aksa, pa su izgradili javne česme (bunare), kubbeta i uradili su mnoga renoviranja, kao što je:
1. izgradnja jugozapadnog dijela krova Aksa, u vrijeme sultana Sejfuddina Kalavuna 686.h.g. (1286.g). Sultan Muhammed bin Kalavun (1327. g) renovirao je dna kubbeta Mesdžida (unutrašnje i vanjsko), a Aksa je renovirana i u vrijeme sljedećih sultana: Sejfuddina Ša'bana, Melika Ešrefa Inala, Melika Ešrefa Kajtabaja i Melika Ešrefa Kansuha Gorija.
2. Osmanlijski sultani, takođe, uložili su zapažen trud u izgradnji Kudsa, a Aksa'a posebno. U tome su se istakli: Sulejman Kanuni, Mahmud ll, Abdul Medžid, Abdul Aziz i Abdul Hamid ll. Nakon pada osmanskog hilafeta, nadzor i izgradnju Mesdžidul-aksaa (sve do 1943. godine) preuzelo je islamsko vijeće.
JEVREJSKA OKUPACIJA
Jevreji su počeli zavjeru protiv Kudsa od početka okupacije (1967. godine), kad su potpuno srušili magripski kvart, kako bi odatle počeli prokopavanje ispod dvorišta Mesdžidul-aksaa. Taj posao rađen je u deset faza.
Prva je počela 1967. godine, a najopasnija je bila deseta, koja je počela 1988. godine, jer je imala za cilj da se unutrašnji dio dvorišta oslobodi od zemlje i kamenja kopanjem tunela, od kojih je posljednji bio tunel Hašmonim.
DŽAMIJA KUBBETU-SAHRA (STIJENINO KUBBE)
Sagradio ju je emevijski halifa Abdul Melik Mervan 76.h.g. (691.g)
Skicu za gradnju džamije napravili su arapski inžinjeri Redža bin Habven el-Kindi, iz Kudsa, i Jezid bin Selam, iz Bisana. Zamislili su da džamiju bude iznad stijene, koja je iznad površine zemlje oko metar i po. Dužina joj je 18, a širina 13 metara, i smatra se najljepšom građevinom koju je čovjek ikada sagradio. Najpoznatiji svjetski inžinjer Hajter Mojs veli: «Uistinu je zgrada džamije Kubbetus-sahra El Mušerrefe u Kudsu jedna od najljepših zgrada koje je ovjekovječila historija.»
Džamija nosi tragove islamske arhitekture od emevijskog perioda pa sve do naših dana, obuhvatajući razdoblja islamske historije, abasijski, fatimijskoi ejubijski, memelučki i osmanski, takođe i perioda Vrhovnog islamskog vijeća kao i jordanskog perioda, a njenu posljednju obnovu izvršio je kralj Husein.
DVORIŠNA VRATA
Dužina zida koji opasava dvorišta Aksaa dostiže 1544 metara; dvije strane-južna i sjeverna smatraju se njegovim dijelom, dok su istočna i zapadna opasane galerijama sa stubovima građenim u dva perioda; ejubijskom i memelučkom.
Historičari spominju da je dvorište Aksaa imalo više od dvadeset vrata. Sa sjeverne strane ostala su:
3. Vrata Espat, koja su obnovljena 610.h.g. (1213.g), a zatim i u memelučkom periodu 679.h.g. (1367.g)
4. Babu Hittah, koja su sagrađena u ejubskom periodu 617.h.g. (1220.g)
5. Babul-Atm, sagrađena za vrijeme Ejubija 610.h.g. (1203.g)
Sa zapadne strane:
6. Vrata Gavanime, sagrađena u memelučkom periodu 707.h.g. (1307.g)
7. Vrata Nazir, sagrađena za vrijeme vladavine sultana Isa el-Ejubije
8. Vrata Hadid, čija je gradnja obnovljena u osmanskom periodu, 1354.-1357. godine
9. Vrata Mutahereh, čije renoviranje je izvršeno u memelučkom periodu
10. Vrata Silsileh i vrata Sekineh, građena u ejubijskom a djelimično renovirana u memelučkom periodu
11. Vrata Megaribe, vrata Burak, čija je gradnja ponovljena u memelučkom periodu 713. h.g. (1313.g).
Sa južne strane:
Na južnom zidu dvorišta Aksaa nalaze se troja vrata koja su zatvorena od oslobođenja Kudsa od strane Salahuddina, da bi se Kuds zaštitio od krstaških napada. To su: vrata Mufred, vrata Sulasi i vrata Muzdevedž.
MINARETI MESDŽIDUL-AKSAA
12. Minaret megaribskih vrata, nalazi se u jugozapadnom uglu dvorišta Aksa, iz memelučkog je perioda (sagrađen u vremenu od 1277.do 1280.godine).
13. Minaret vrata Silsileh, nalazi se na zapadnoj strani dvorišta, iz memlučkog perioda, 730.h.g. (1329.g).
14. Minaret Esbat, nalazi se sa sjeverne strane. Sagradili su ga Memeluci 769.h.g. (1367.g)
15. Minaret vrata Gavanime nalazi se na sjeverozapadnoj strani dvorišta, memelučkog je stila, sagrađen između 1297. i 1299. godine.
GALERIJE
Sjeverna galerija:
Sofa je sagrađena u toku ejubijskog i memelučkog perioda i sastoji se od kamenih lukova koje nose gusti kameni stubovi prekriveni lančano povezanim malim kubbetima. Galerija obuhvata vrata: Esbat, Huttah i Atem, i minaret Esbat, te devet vjerskih škola iz memelučkog perioda i školu Evitadije koja potiče iz Ejubijskog perioda.
Zapadna galerija, sagrađena po uzoru na sjevernu, potiče iz vremena memelučkog sultana Nasira bin Kalavuna. Na ovoj galeriji nalazi se sedam vrata i dva minareta. Vrata Gavanimeh, vrata Silsileh, i sadržava sljedeće vjerske škole: škola Mendžekijjeh, Urgunijjeh, Hatunijjeh, Osmanijjeh i Ešrefijjeh.
KUBBETA DŽAMIJE AKSA
U dvorištu džamije Aksa nalazi se nekoliko kubeta koja su sagrađena s namjerom podučavanja ibadeta i itikafa ili da bi se ovjekovječio određen događaj. Ta kubeta se s obzirom na njihov položaj dijele na dvije vrste:
Kubeta dvorišta Kubbetussahre:
16. Kube Silsile, sagradio ga je emevijski halifa Abdul Melik bin Mervan 65.-66.h.g. (685.-705.g)
17. Kube Nebijj, kaže se da je sagrađeno na mjestu na kom je Poslanik, a.s, bio imam poslanicima na 'Israu. Sagrađeno je u ranom periodu, a obnovljeno u vrijeme osmanskog sultana Sulejmana Veličanstvenog.
18. Kube Nahvijje, nalazi se u jugozapadnom uglu dvorišta Kubbetus-sahra, a njegova gradnja bila je u vrijeme ejubijskog sultana Isaa 604.h.g. (1207.g)
19. Kube Jusuf, nalazi se na južnoj strani dvorišta i sagrađeno je u osmanskom periodu 1092.h.g. (1681.g)
20. Kube Šejh Halil, sagrađeno je u sjeverozapadnom dijelu dvorišta i sagrađeno je u osmanskom periodu 1112.h.g. (1700.g)
Kubeta koja se nalaze u glavnom dvorištu džamije Aksa:
21. Kube Sulejman, nalazi se sa sjeverne strane dvorišta Aksa nasuprot vratima Atm, a vodi porijeklo od emevijskog halife Sulejmana bin Abdul Melika, ipak, prihvatljivije je da je iz ejubijskog perioda.
22. Kube Ivana Ašaka, napravljeno je u vrijeme osmanlijskog sultana Mahmuda ll, 1233.h.g. nasuprot vrata Atm, na sjevernoj strani dvorišta Aksa.
23. Kube Musa, ejubijskog porijekla, sagrađeno 648.h.g., nalazi se na zapadnoj strani dvorišta.
24. Kube Jusuf osmanska je građevina, nalazi se na jugozapadnoj strani dvorišta. Sagrađeno je u vrijeme osmanlijskog sultana Mahmuda lV, 1092.h.g.
ČESME
Sebil znači izvor ili voda koja teče na Allahovom putu, radi sevapa. Česme džamije Aksa, shodno vremenu gradnje dijele se na dva perioda:
Ejubijske vode:
a. Sebil Ke's, koja se nalazi ispred džamije Aksa na južnoj strani
b. Sebil Ša'lan, nalazi se ispod sjeverozapadnih stepenica koje vode u dvorište kubeta Sahra.
Memelučke vode:
25. Sebil Busajri, nalazi se sjeveroistočno od vrata Nazir, poznata su kao vrata Habs
26. Sebil Kajtebaj jedan je od najvažnijih bunara Aksa. Nalazi se na zapadnoj strani dvorišta Aksa, nasuprot biblioteke.
Osmanlijske česme:
27. Sebil Kasim paša, sagrađen je blizu vrata Silsile, južno od česme Kastabaj
28. Sebil sultan Sulejman, pripisuje se sultanu Sulejmanu Veličanstvenom, nalazi se na sjevernoj strani Aksovskog dvorišta, blizu vrata Atm
29. Sebil Budejri, izgrađen je u vrijeme sultana Mahmuda l na zapadnoj strani, istočno od vrata Nezir
30. Sebil Hutta, nalazi se nasuprot vrata Hutta i jedan je od najskromnijih sebila
31. Sebil vrata Magaribe, nalazi se nasuprot vrata Magaribe.
SVRATIŠTA
To su mjesta kockasta ili uzdužna oblika, uzdignuta iznad zemlje i popločana kamenim pločama, ponekad sa mihrabom ili zidom u pravcu kible. Upotrebljavaju se za namaz i podučavanje, naročito ljeti.
To su:
a. Mesdžidi memelučkog porijekla
Mesdžid Zahir, sagrađen 1292.godine.
Mesdžid Busajri, sagrađen 1397. godine.
Mesdžid Kajtebaj, sagrađen 1455. godine.
Osmanlijski mesdžidi sa poznatim datumom izgradnje
Mesdžid Sebil Sulejman, sagrađen 1536. godine.
Mesdžid Ali Paša, sagrađen 1637. godine.
Mesdžid Tin, sagrađen 1760. godine.
b. Osmanlijski mesdžidi sa nepoznatim datumom gradnje
Oni nose sljedeća imena: vrata Hadid, vrata Katanin, vrata sjeverni Katanin, Sebil Šejh budejr, Sebil Kasim paša, Kube Musa, El-Fahrijje, vrata Megaribe, Džamijil istočni megaribi, Senober, Zuhur, Metevedi, Keis, El-Hafir, El-Kerek, stolica Sulejmanova, kube Sulejman, Sebil Ša'lan.
c. mesdžidi koji su renovirani u 20. stoljeću
Nalaze se na istočnoj strani dvorišta Aksa.
1. Dva istočna mesdžida
2. Mesdžid Kantara Serkijje
3. Mesdžid Babuz-zehebijje
4. Mesdžid Sabra i Šatila
(sura Et-Tewba 111. ajet)